ESE:
“ZHVILLIMET E KRIMINOLIGJISE”
Kriminalogjia eshte shkenca qe merret me studimin e natyres, shtrirjen, shkaqet dhe kontrollin e sjelljes kriminale si tek individet dhe tek shoqeria ne teresi. Ajo eshte nje shkence e cila ka terhequr si vemendjen e sociologeve dhe te psikologeve si dhe te juristeve.
Kriminologjia ndryshon nga e drejta penale në atë që kjo e fundit fokusohet në komponentet e sistemit juridik përfshirë këtu policinë, gjyqet dhe sistemin korrektues. ato ndryshojne dhe ne aspektin funksional se e drejta penale vec percaktimeve ligjore dhe funkioninit shteteror, eshte shume me e perqendruar per mundesit qe interpretohen dhe percaktohen nga sociologjia dhe pamundesive ligjore, per trajtimin e problemeve ligjore qe hasen ne praktik nga kjo shkenc
Fushat e kerkimit te kriminologjise jane format, shkaqet dhe pasojat e krimit si dhe reagimi ndaj krimit. Kjo shkence per studimin e shperndarjes apo shkaqeve te krimit pergjithesisht mbeshtet mbi metodat sasiore.
Termi kriminologji u vendos ne 1885 nga profesori italian i ligjit Raffaele Garofalo.
Dimensioni teorik i kriminalistikes ka nje histori te gjate dhe idete ne lidhje me krimin mund te gjende qe ne mendimet filozofike te dy mije vjeteve me pare. Per shembull, Aristoteli, ka thene se “Varferia sjell rebelim dhe krim”.
Me vone, ne periudhen e mesjetes, studiuesit fetar u fokusuan ne ceshtje aq te ndryshme sa dhe nevojat natyrale njerezore, mekatet vdekjeprurese dhe influences korruptuese te Djallit (Satanit) dhe demoneve te tjere. Vlefshmeria e ketyre teorive u themelua nen autoritetin fetare dhe ato nuk pane me vone si teori ndikuese.
Filozofia racionale dhe natyrore rreth njerezve dhe shoqerise u rrit duke duke pasur nje rendesi te madhe gjate shekullit te 18. Filozofet iluminist si Monteskje, Beccaria dhe Jeremy Bentham kritikuan ashpre institucionet politike dhe ligjore te kohes dhe mbrojten reformat sociale te bazuara ne supozimin se njeriu eshte racional. Ide te tilla pershkuan shkollen e pare te organizuar te mendimit natyralist rreth ligjit penal, kriminalitetit dhe krimit, kjo u quajt Shkolla Klasike. Keto mendime u quajten natyraliste sepse ato ndertuan teori duke gjetur shkaqet e krimit ne karakterisitikat natyrore te qenieve njerezore duke kundershtuar keshtu teorite e deri atehereshme te shpallura nga studiuesit fetar.
Teoricienet klasike supozonin se njeriu eshte i afte te bej llogaritje racionale te veprimeve dhe se krimininaliteti eshte nje zgjedhje. Kjo teori eshte terheqese pasi ajo perqendrohen ne te drejten e zgjedhjes. Eshte individi ai qe zgjedh nese do te kryerj nje veprer penale apo jo. Kjo pikepamje u kundershtua nga teorite e mevonshme.
Teori e mesiperme eshte pasqyruar ne dy dokumente si ne Deklaraten e Pavarsise dhe ne Kushtetuten e SHBA.
Bashkohore me kete tori ishin dhe “Teoria e parandalimit”, “Teoria e zgjedhjes racionale”dhe “Teoria e te mesuarit social”.
Filozofia e cila e vinte theksin tek racionalia dhe pranimi ne rritje i vezhgimeve shkencore ne studimin e botes natyre, u shprehen qarte ne punen e “Hartogarfeve Europian”te shekullit te 19. Hartografet rregjistruan krimet dhe probleme te tjera sociale duke perdorur stistika te perpiluara nga zyrtaret e qeverise. Ata hartuan dhe analizuan statistikat mbi krimin ne Belgjike (Adolphe Quetelet), Franca (AM Guerry), Gjermani (Alexander von Oettingen) dhe Angli (Henry Mayhew, Joseph Fletcher, Charles Booth).
Ata ishin te paret qe ben dallimin midis krimit si nje Karakteristike e shoqerise, rajoneve ose e parametrave sociale dhe kriminaliteti ose sjelljes kriminale si nje karakteristike e individit.
Por puna e hartografeve Evropian u eklipsua nga ndikimi i Carls Darvinit ne fund te shekullit te 19-te. Ne lbrin e tij Prejardhja e njeriut 1871 darvini argumenton se pavarsisht se kemi evoluar shume nga pikpamaja e disa aftesive te caktuara, njerezit jane thjeshte nje specie ne boten shtazore. Idete e Darvinit ndikuan ne 2 “shkolla”te kriminalogjise “Shkollen italiane positiviste”dhe ne Shkollen e Cikagos” ne Amerike.
Pavarsisht se ishin hartografet ata te cilet aplikuan metodat shkencore ne studimin e krimit, italiani Cesare Lombroso u quajt si Babai i kriminalogjise si nje disipline shkencore. Lombroso eshte dhe themeluesi i shkolles italinae positiviste. Ai mbeshteti idene e te lindurit kriminel sipas percaktimeve biologjike dhe pretendonte se kriminelet kane atribute te vecanta ne fizionomin e tyre ose deformime. Sipas Lombrosos thote se “njeriu Atavistic ose “i lindur kriminale” do te jete gjithmone ne kundershtim me shoqerine e civilizuar.”Ky njeri peson nje rikthim prape ne fazat e meparshme te evolucionit te njeriurt.”
Nje zhvillim revolucionar ne teorite e problemeve te sjelljes (duke perfshire dhe krmin) ne fillim te shkeullit te njezet ishite Teoria Psikoanalitike, formuluar nga Sigmund Frojd. Teoricienet psikoanalitike besojne se sjellja kriminale eshte rezultat i nje crregullime apo paqartesie mendore. Sipas Freud (Frojd) “Kjo mund te jete shkaktuar nga nje konfikt i unit, egos dhe superegos ose ajo mund te jete rezultat i nje fiksimi te papershtatshem gjate nje faze te zhvillimit emocional.
Teoricienet e personalitetit besojne se sjellja kriminale eshte rezultat i nje personaliteti apo tipareve te personalitetit te cilat jane te papershtatshme ose te demtuara. Sipas tyre nje kriminel, ne vend qe te kete zhvilluar nje personalitet te pershtatshem dhe konfort civil, ka zhvilluar nje personalitet te bazuar mbi konfliktin dhe agresionin. Krimineli nuk ka mundesi te ndjeje keqardhje, pendim apo faj per veprimet qe kryen dhe nuk ka te zhvilluar sensin e se drejtes dhe te gabuares.
Teoria e cila beri shkeputjen e parjes se kriminalitetit si nje problem biologjik eshte Teoria e Mesimit Social. Kjo teori u themelua nga Edwin Sutherland po ne fillim te shekullit te 20 dhe u zhvillua nga pasuesit e tij Ronald Akers dhe Robert Burgess. Ne pergjithesi, teoria e te mesuarit social perkrah iden se krimi mesohet nga bashkeveprimi me te tjeret nga mjedisi social. Teoricienet e kesaj teorie besojne se sjellja kriminale ashtu si sjelljet e tjera ne jete jane nje aktivitet qe mesohen. Ata kerkojne te kuptoj dhe te shpjegojne sesi nje peson meson te behet kriminel dhe sesi zhvillon strategji dhe progreme qe modelojne sjellje te pershtatshme. Kjo eshte nje teori qe eshte zbatuar ne fushat e sociologjise, psikologjise, drejtesisie penale dhe kriminalistikes.
Teoria e e etiketimit eshte paraqitur mjaft heret nga kriminalisti Frank Tannenbaum nepermjet vepres se tij Krimi dhe Komunitetit (1938).
Ne kete teori kane kontribuar dhe Howard Becker, Kai Edwin Lemert, John Braithwaite etj. Sipas tyre kjo eshte teoria e aplikimit te sigmatizuar dhe etiketat e devijuara formale dhe informale ndaj nje individi nga shoqeria nuk do ta pengojne ate perkundrazi do ta nxisin ne aktet e ardhshme deviante apo kriminale.Kjo teori nuk ndalet per te shpjeguar apo kuptuar pse nje individ kryen nje krim. Ajo perqendrohet me teper dhe mundohet te shpjegoje dhe te kuptoj cfare ndodh pasi nje individ kapet duke kryer nje krim dhe sesi shoqeria vendos etiketimet ndaj ketij personi.
Teori tjeter e zhvilluar gjate shekullit te 20 eshte edhe teoria e konfliktit e cila propozon qe ligji dhe sistemi I drejtesise misheron kryesisht interest dhe normat e gurpeve me te fuqishme ne shoqeri ne vend te shoqerise si e tere.
Nderkohe teori te tjera te cilat paten nje ndikim te madh gjate shekullit te 20 jane dhe teoria marksiste dhe teoria feministe.
Perfaqesues i teorise marksite Karl Marks. Sipas kesaj teorie shkaku i krimit eshte kapitalizmi. Ligji dhe sistemi i drejtesise penale perdoret per te mbrojtur interesat e elites kapitaliste. Ne nje sistem kap[italist, mjetet e prodhimit jane ne pronesi te nje elite te vogel (bogjezi) dhe jane perdorur per te kronrolluar klasen punetore (proletariatin).
Krimet e kryera nga borgjezia jane krimet e dominimit dhe represionit dhe jane te projektuara ne menyre te tille qe ta mbajne proletariatin te palevizshem.. Krimet e kryera nga proletariati jane krimet e strehimit apo rezitenca ndaj borgjezise. Pra krimi shkaktohet nga lufta e pushtetit ne shoqeri.
Teoria feministe i ka fillimet e saj ne vitet 60 70 te shekullit te 20 por ajo eshte nje teori qe eshte ende ne zhvillim dhe ne ditet e sotme. Ekzistojne shume versione te ndryshme rreth kesaj teorie por te gjitha kane nje pike te perbashket, percaktimin e kriminaliteti dhe drejtesise penale bazuar nga pervoja, kuptimi dhe nga pikepamja e perceptimit te botes nga nje grua. Kjo teori perpiqet qe ti kundervihet teorive kriminalistike qe jane zhvilluar, testuar dhe zbatuar nga burrat duke i vene grate ne nje rol dytesore dhe te parendesishem. Pra eshte toria qe ndalet per te shpjeguar regimin e femrave ndaj krimit dhe kriminalitetin femeror.
(ketu mund te vejme dhe kete por une nuk dija si ta perktheja mire, kshu qe shifeni pak ju, per mendimin tim seshte shume e rendesishme)Today’s cultural and critical criminologists[32] define themselves through the opposition to rational choice-inspired theories, which they perceive to rest on an ontologically simplistic conception of human beings as hedonistic opportunists whose behaviour can be manipulated by adjustments of costs, benefits, opportunities and technologies of control.
Early romantic accounts of crime/delinquency as a form of seduction[33] or proto-political resistance to the powerlessness and dull monotony of working life[34] are now being challenged by late-modern hybrid theories. These theories examine the ways in which criminals are incorporated into consumerism’s value-system and fantasies, as argued by Robert Reiner in his book Law and Order[35], yet initially excluded in their economic and social lives. Combining elements of strain theory with cultural theory and symbolic interactionism, Jock Young, in The Exclusive Society[36], uses the metaphor of bulimia to depict the tense opposition between inclusion and exclusion. Simon Hallsworth and Keith Hayward adopt a similar approach in their respective works Street Crime[37] and City Limits[38], and in further work[39] Hayward reintroduces the Freudian term ‘narcissism’ to explain the insecure yet aggressive, acquisitive sentiments and motivations behind criminality. In Criminal Identities and Consumer Culture[40], Steve Hall, Simon Winlow and Craig Ancrum draw upon Continental philosophy and Lacanian psychoanalysis to take late-modern hybrid theories to a new level of sophistication as they explain how the dynamic tension between inclusion and exclusion prolongs the narcissistic subject throughout the life-course in an aggressive struggle for identities of social distinction expressed by the acquisition and display of consumer culture’s status-symbols.
(Kjo eshte per mbyllje ) Both the Positivist and Classical Schools take a consensus view of crime — that a crime is an act that violates the basic values and beliefs of society. Those values and beliefs are manifested as laws that society agrees upon. However, there are two types of laws:
• Natural laws are rooted in core values shared by many cultures. Natural laws protect against harm to persons (e.g. murder, rape, assault) or property (theft, larceny, robbery), and form the basis of common law systems.
• Statutes are enacted by legislatures and reflect current cultural mores, albeit that some laws may be controversial, e.g. laws that prohibit cannabis use and gambling. Marxist criminology, Conflict criminology and Critical Criminology claim that most relationships between state and citizen are non-consensual and, as such, criminal law is not necessarily representative of public beliefs and wishes: it is exercised in the interests of the ruling or dominant class. The more right wing criminologies tend to posit that there is a consensual social contract between State and citizen.
Therefore, definitions of crimes will vary from place to place, in accordance to the cultural norms and mores, but may be broadly classified as blue-collar crime, corporate crime, organized crime, political crime, public order crime, state crime, state-corporate crime, and white-collar crime.
PS. Lexoini edhe per ndryshimet me thoni okiiiii keto qe i cova ne anglisht skisha me nerv te perktheja. Puc Puc